توجه یعنی در دنیای پر از دیدنی، شنیدنی، چشیدنی، لمس کردنی و بوییدنی شما همه چیز را ادراک می‌کنید اما دقت و حساسیت بیشتری بر یک مورد دارید؛ در کلاس درس صدای دانشجوهای عبوری از راهرو را می‌شنوید، دانشجوهای کلاس را می‌بینید، بوی غذا به مشامتان می‌رسد و تمام این موارد را ادراک می‌کنید اما بیشترین میزان ظرفیت توجه شما معطوف به سخنان استاد و یادگیری درس است. گاهی حواستان به محرک‌ها پرت شده و میزان توجهتان کم می‌شود اما مجدد می‌توانید آن را بازیابی کنید.
توجه چیست؟
توجه یک فرایند شناختی است که در آن فرد از تمام ظرفیت‌های ادراکی خود برای پردازش اطلاعات مربوط به یک محرک استفاده کرده و سایر محرک‌های محیط را نادیده می‌گیرد. برای مثال فرض کنید در یک تالار عروسی هستید؛ صدای موزیک، صحبت مهمانان، بازی کودکان و انواع صداهای مختلف دیگر به گوش می‌رسد در همان شرایط تلفن همراه شما زنگ می‌خورد و شما تمام حواس خود را معطوف به صدای فرد تماس گیرنده می‌کنید و برای دقایقی بدون در نظر گرفتن صداهای مختلف موجود، صدای او را شنیده و سخنانش را ادراک می‌کنید.
سیستم شناختی ما با محدودیت همراه است یا به عبارت دیگر سیستم شناختی ما دارای یک صافی است که اجازه عبور برخی اطلاعات را در هر یک واحد زمان می‌دهد. این صافی که به آن گلوگاه شناختی نیز گفته می‌شود می‌تواند اولویت را به پردازش اطلاعات اولیه داده و از پرداختن به سایر اطلاعات اجتناب کند به همین علت توجه از نظر ظرفیت و مدت زمان محدودیت دارد یعنی ما تا حد معین از زمان و عمق می‌توانیم به یک محرک یا موضوع توجه کنیم بنابراین می‌توانیم بازه زمانی توجه را این‌گونه تعریف کنیم: مدت زمانی که می‌توانیم عامدانه و آگاهانه توجه خود را به یک موضوع خاص اختصاص دهیم بدون اینکه حواسمان پرت شود.
به طور کلی می‌توان توجه را به دو دسته تقسیم کرد: توجه انتخابی و توجه غیرانتخابی.
در توجه انتخابی فرد به صورت ارادی و آگاهانه به یک محرک آشنا، آموخته شده در گذشته، قابل انتظار و منطبق با هدف و توقع دقت می‌کند. در توجه انتخابی فرد با انگیزه و هشیاری بسیار در جستجو هدف مشخصی است به همین دلیل اطلاعات خاصی را از میان انواع اطلاعات موجود انتخاب کرده و به پردازش آن‌ها می‌پردازد.
اما در توجه غیرانتخابی محرک‌های تازه، غیرمنتظره، جدید و دور از انتظار دقت فرد را به خود جلب کرده و منجر می‌شود سیستم شناختی فرد در جهت برآورده کردن حس کنجکاوی خود در مورد آن محرک ناشناخته، از پردازش اطلاعات دیگر اجتناب کند و تمام انرژی خود را وقف ادراک محرک تعریف نشده کند. توجه غیرانتخابی به صورت خود به خودی، ناآگاهانه و توسط محرک‌هایی که دور از انتظارات و توقعات ما هستند آغاز می‌شود و معمولا سیستم شناختی نهایت تلاش خود را برای رفع آن انجام می‌دهد.
اهمیت و فواید توجه چیست؟
به طور کلی می‌توان گفت توانایی توجه کردن یکی از مهم‌ترین قابلیت‌های شناختی انسان است. برای درک اهمیت توجه کردن تصور کنید انسان توانایی توجه کردن به یک موضوع خاص یا محرک مشخصی را نداشت و همواره اطلاعات گوناگون همزمان و بدون هیچ فیلتری وارد ذهن و سیستم پردازش ذهن انسان می‌شدند.
ذهن انسان تا چه میزان توانایی تفکیک اطلاعات مختلف از یکدیگر را داشت؟ آیا قادر بودیم اطلاعات صحیح و کافی در مورد موضوعات و محرکات مختلف به دست آوریم؟ تا چه میزان از صحت داده‌های خود مطمئن بودیم؟ آیا می‌توانید سردرگمی و گیج شدن هنگام برخورد با محرک‌های مختلف را تصور کنید؟ همان‌طور که می‌بینید توجه کردن یکی از مهم‌ترین کارکردهای مغز انسان است و فواید بسیار زیاد و متنوعی دارد که در این بخش به بررسی مختصری از آن‌ها می‌پردازیم:
1_ فکر کردن
ما انسان‌ها بدون توجه کردن به یک موضوع یا هدف مشخص و دریافت اطلاعات مختلف از جهات گوناگون، نمی‌توانیم در مورد آن فکر کنیم.
2_ یادگیری
ما انسان‌ها همواره برای رشد و بقای خود نیازمند یادگیری مطالب و مهارت‌های مختلف بوده و هستیم و از آنجا که بدون توجه کردن به موضوعات در جهات مختلف قادر به آموختن و یادگیری نیستیم، پس می‌توان گفت توجه کردن کلید اصلی یادگیری است و بدون توجه یادگیری مختل می‌شود.
3_ بهبود کیفیت
اگر ما بخواهیم کارها و وظایف مختلف خود را با کیفیت و صحیح انجام دهیم باید بتوانیم همواره و در طی مراحل مختلف به جهات مختلف و داده‌های مختلف آن کار توجه کنیم تا شرایط را پردازش کرده و وظیفه خود را به بهترین نحو انجام دهیم.
4_ موفقیت
همان‌طور که بیان شد ما برای موفق شدن در امور مختلف نیاز داریم تا به موضوع مورد نظر توجه کرده و بازه توجه مورد قبولی را برای آن داشته باشیم تا به هدف خود رسیده و موفق شویم.
5_ تصمیم گیری
ما برای اینکه بتوانیم در مورد موضوعات مختلف تصمیم گیری کنیم نیاز داریم تا بدون حواس‌پرتی به جنبه‌های مختلف توجه کرده و به صورت انتخابی، مدتی توجه خود را حفظ کنیم تا بتوانیم جوانب مختلف را سنجیده و رفتار کنیم.
انواع توجه چیست؟
امروزه دسته بندی‌های متعددی از انواع توجه وجود دارد اما مشهورترین دسته بندی توجه متعلق به سلبرگ و متیو است که با بررسی علمی سه حس بینایی، شنوایی و لامسه، توجه را به 5 دسته کلی تقسیم کرده اند. در این بخش به توضیح مختصری از آن‌ها خواهیم پرداخت:
1_ توجه متمرکز
توجه متمرکز در واقع نوعی رفلکس توجهی است؛ یعنی جذب شدن و دقت کردن سریع به یک محرک بینایی، لامسه یا شنوایی خارجی در محیط که نیاز به توجه فوری و اقدام سریع دارد؛ مانند توجه کردن به یک صدای بلند.
2_ توجه محدود یا تقسیم شده
توجه تقسیم شده عبارت است از تقسیم کردن توجه میان چند وظیفه یا محرک به صورت همزمان. در این نوع توجه فرد توجه خود را به جای یک محرک به چند محرک معطوف کرده و به جای جا به جا کردن توجه خود، همزمان به تمام محرک‌ها توجه می‌کند و ممکن است همزمان چند پاسخ و وظیفه را ارائه کند. نکته قابل توجه این است که ظرفیت توجه انسان محدود است و با تقسیم کردن آن میزان توجه کمتری به هر وظیفه اختصاص داده می‌شود و ممکن است کیفیت انجام کار یا کیفیت توجه پایین بیاید؛ مانند انجام همزمان تماس تلفنی، آشپزی، کمک به انجام تکالیف فرزندان و … و تقسیم توجه میان آن‌ها.
3_ توجه پایدار
توجه پایدار توانایی تمرکز بر یک چیز برای یک دوره مداوم و طولانی بدون در نظر گرفتن سایر محرک‌های درونی و بیرونی است. توجه پایدار که به آن تمرکز نیز می‌گویند عبارت است از انتخاب یک محرک از میان انواع محرک‌ها، متمرکز کردن توجه بر آن، نادیده گرفتن محرک‌های بیرونی و درونی، بازگرداندن دوباره توجه به محرک به هنگام حواس‌پرتی و نگه داشتن طولانی مدت توجه بر یک عامل خاص است. تحقیقات نشان می‌دهد که توجه پایدار در اوایل دهه 40 زندگی انسان به اوج خود می‌رسد و سپس با افزایش سن، به تدریج کاهش می‌یابد. (منبع)
4_ توجه تناوبی
توجه تناوبی به انعطاف پذیری روانی فرد بستگی دارد زیرا فرد باید بتواند توجه خود را میان دو یا چند وظیفه‌ای که الزامات شناختی متفاوتی دارند جا به جا کند. توجه تناوبی با توجه تقسیم شده متفاوت است زیرا در توجه تقسیم شده فرد همزمان به چند وظیفه توجه می‌کند و باید میزان توجه خود را میان وظایف تقسیم کند اما در توجه تناوبی توجه از وظیفه‌ای به وظیفه دیگر منتقل می‌شود.
5_ توجه انتخابی
در توجه انتخابی فرد محرکی را برای متمرکز کردن توجه بر روی آن انتخاب می‌کند و سایر محرک‌های درونی (مثل افکار) و بیرونی (مثل صداها) را کنترل می‌کند. برای مثال شما انتخاب می‌کنید بر موضوع کتابی که در حال خواندن آن هستید توجه کنید و تلاش می‌کنید صدای تلویزیون، آژیر ماشین پلیس در خیابان یا حرکت اعضای خانواده در خانه را کنترل کنید تا بتوانید میزان محدود توجهی که در اختیار دارید را به موضوع انتخابی خود اختصاص دهید.
تفاوت توجه و تمرکز در چیست؟
اگر بخواهیم خلاصه وار تفاوت تمرکز و توجه را بیان کنیم باید بگوییم که در توجه، انسان تمام محرک‌های موجود در محیط را ادراک می‌کند و در دامنه توجهش قرار دارند اما می‌خواهد سهم بیشتری از توجهش را به موضوع و محرک خاصی اختصاص دهد؛ اما در تمرکز فرد تمام محرک‌های اطراف را نادیده گرفته و تمام دقت و توجه خود را معطوف یک موضوع می‌کند که به آن توجه پایدار نیز می‌گویند.
- بیشتر بخوانید: تمرکز چیست؟ راه‌های افزایش تمرکز
- بیشتر بخوانید: چگونه تمرکز ذهن را افزایش دهیم؟
راهکارهای بهبود توجه چیست؟
به طور کلی می‌توان گفت راهکارهای بسیار متعددی برای بهبود توجه وجود دارد و میزان تاثیرگذاری این راهکارها از فردی به فرد دیگر متفاوت است زیرا افراد شرایط زندگی و خصوصیات فردی و شخصیتی منحصر به فردی دارند. فرمول کلی بهبود توجه، انجام تمام کارهای روزمره با رعایت توجه است. سعی کنید هر گونه کار ساده را نیز با توجه انجام دهید مانند مسواک زدن، حمام کردن، راه رفتن، غذا خوردن و… . به طور کلی چند راهکار مفید ارائه شده برای بهبود توجه عبارت اند از:
1_ یک وظیفه
سعی کنید از انجام چند کار به صورت همزمان اجتناب کنید و در هر زمان تنها بر انجام یک کار متمرکز شوید تا بتوانید از حداکثر ظرفیت توجه خود استفاده کرده و کیفیت کار خود را بالا ببرید.
- بیشتر بخوانید: تمرکز روی یک کار یا چند کار به صورت همزمان بهتر است؟
2_ خواب کافی
نداشتن خواب کافی یا باکیفیت با کاهش توجه رابطه مستقیم دارد و طبق تحقیقات انجام شده این رابطه دو طرفه است؛ یعنی همان‌طور که خواب کافی منجر به بهبود خواب می‌شود، توجه داشتن بر انجام امور نیز در کیفیت خواب موثر است. (منبع)
3_ ذهن آگاهی
ذهن آگاهی به معنای بودن در زمان حال و تجربه اینجا و اکنون است به همین دلیل انجام تمرینات ذهن آگاهی و مدیتیشن مختلف، تمرینات بسیار موثری برای توجه هستند. در تمرینات ذهن آگاهی فرد می‌آموزد به روش‌های مختلف به زمان حال توجه کرده و توجه خود را معطوف انجام تمرین کند. در این راستا می‌توانید با دانلود اپلیکیشن مدیتیشن آرامیا در هر لحظه و هر مکانی از انواع مقالات، تمرینات و ویس‌های آموزشی مدیتیشن و تمرینات تنفس بهره‌مند شوید.
- بیشتر بخوانید: مدیتیشن چیست؟
- بیشتر بخوانید: فواید مدیتیشن
4_ کاهش حواس‌پرتی
همان‌طور که بیان شد هر چه میزان عوامل مزاحم در اطراف شما کمتر باشد، شما بهتر می‌توانید به امور مختلف توجه کرده و نهایت استفاده را از ظرفیت توجه خود ببرید؛ بنابراین بهتر است محیط کار، تحصیل، زندگی یا مطالعه خود را مرتب کرده و تا حد امکان از عوامل مزاحمی که منجر به حواس‌پرتی شما می‌شود اجتناب کنید.
5_ استراحت
خسته شدن ذهن و درگیر شدن بسیار در انجام امور دشوار منجر به کاهش توانایی ذهن برای توجه کردن می‌شود و احتمال بروز حواس‌پرتی و کاهش توجه بیشتر می‌شود. پس سعی کنید در میان تایم‌های کاری و پر مشغله خود زمانی را برای استراحت مغز اختصاص دهید.
6_ برنامه ریزی
اگر شما برنامه منظم و منطقی برای زمان و کارهای خود داشته باشید ذهن می‌داند که در هر زمان باید چه کاری انجام دهد و دیگر نگران از دست دادن زمان یا انجام امور دیگر نمی‌شود پس بهتر می‌تواند به کار فعلی توجه کند.
7_ توجه به خوراکی
یکی از حواس پنج‌گانه ما حس چشایی است و می‌توان از آن به عنوان تمرینی برای بهبود توجه استفاده کرد. سعی کنید هر چیزی که می‌خورید را با دقت و توجه زیاد احساس کنید؛ بجوید، بافت، تردی یا نرمی، مزه اصلی، مزه نهایی که از خود باقی می‌گذارد، اندازه خوراکی، صدایی که ایجاد می‌کند، حرکت ذرات خرد شده و در نهایت بلعیدن آن را از نظر بگذرانید. هنگام انجام این تمرین شما صداهای اطراف را می‌شنوید یا افراد و اشیای مختلف را نیز می‌بینید اما توجه بیشتری بر خوردن دارید و بدین ترتیب میزان توجه شما بهبود می‌یابد.
8_ توجه به لباس پوشیدن
سعی کنید به هنگام لباس پوشیدن نیز با وجود ادراک محرکات اطراف، توجه خود را معطوف به لباس پوشیدن و درک تمام احساسات و افکار ناشی از آن کنید.
کلام آخر
توجه امری آموختنی است و همواره می‌توان با تمرین کردن آن را بهبود بخشید یا با بی توجهی از میزان آن کاست. پس اگر توجه شما کم شده یا زود حواستان پرت می‌شود خود را سرزنش نکنید و تنها به دنبال انجام تمریناتی برای بهبود توجه خود باشید.
منابع
