بر خلاف تصور عده‌ای از افراد توجه و تمرکز یکسان نیستند و با وجود شباهت‌ها و ارتباطاتی که دارند با هم متفاوت‌اند.
توجه: کوتاه مدت، سطحی، همراه با ادراک محرکات دیگر، دارای حواس‌پرتی، دارای قابلیت بازگشت زودهنگام از حواس‌پرتی است و دو حالت انتخابی و غیرانتخابی دارد.
تمرکز: صرفا انتخابی است، محرکات دیگر کاملا نادیده گرفته شده و پرت شدن حواس و بازگشت مجدد به آن سخت‌تر است، تمرکز، طولانی مدت و عمیق است و در نهایت برای آغاز تمرکز نیاز به وجود توجه است.
در این مقاله علاوه بر تعریف و بیان تفاوت توجه و تمرکز به فواید و راهکارهای تقویت آن‌ها نیز می‌پردازیم.
توجه چیست؟
توجه به معنای ادراک یک محرک خاص در محیط و معطوف کردن نهایت دقت به آن با وجود محرک‌های دیگر است؛ به عبارت دیگر فرد انواع محرک‌های موجود در محیط را ادراک می‌کند اما ترجیح می‌دهد حداکثر ظرفیت توجه خود را معطوف به یک محرک خاص کرده و از پرت شدن حواس توسط محرک‌های دیگر جلوگیری کند.
برای مثال فرض کنید در یک بازار بسیار شلوغ با دوست خود قرار ملاقات دارید. در این محیط شما صداهای مختلف را می‌شنوید، افراد و اشیا مختلف را می‌بینید و به طور کلی محرک‌های بسیاری را ادراک می‌کنید اما نهایت دقت و توجه خود را معطوف به پیدا کردن دوست خود می‌کنید و سعی می‌کنید با نادیده گرفتن سایر محرک‌ها، دوست خود را در میان جمعیت ببینید یا صدایش را بشنوید. ظرفیت و زمان توجه محدود است و فرد ممکن است بسیار سریع توسط محرک‌های مزاحم حواس‌پرت شود پس مهم است که بتوانیم از حداکثر ظرفیت توجه خود به درستی استفاده کنیم.
برای درک بهتر مفهوم توجه، فرض کنید توجه، یک هایلایتر است. تصور کنید شما یک متن چند صفحه‌ای را مطالعه می‌کنید که دو خط آن هایلایت شده است. در واقع شما تمام متن را مطالعه و ادراک می‌کنید اما هایلایت شدن آن دو خط منجر می‌شود که شما دقت بیشتری به آن کرده و تمایل داشته باشید بر آن دو خط تمرکز کنید. یا حتی در یک مهمانی بزرگ و شلوغ شنیدن یک صدای آشنا منجر به توجه کردن شما و بعد متمرکز شدن برای یافتن منبع آن می‌شود.
توجه انواع مختلفی دارد که عبارت است از:
- توجه متمرکز: جذب شدن و دقت کردن فوری به یک محرک مانند یک رفلکس و عکس‌العمل
- توجه محدود یا تقسیم شده: تقسیم میزان ظرفیت توجه میان چند محرک و توجه کردن همزمان به تمامی آن‌ها
- توجه پایدار: انتخاب یک محرک، توجه پایدار، طولانی مدت و بدون حواس‌پرتی تا پایان کار که به آن تمرکز نیز می‌گویند.
- توجه تناوبی: جا به جا کردن توجه از محرکی به محرک دیگر با الزامات شناختی متفاوت
- توجه انتخابی: توجه کردن به یک محرک انتخاب شده و کنترل سایر محرک‌ها
- بیشتر بخوانید: توجه چیست؟
تمرکز چیست؟
تمرکز همان توجه پایدار است. تمرکز به معنای معطوف کردن نهایت ظرفیت توجه ذهن به یک محرک، جلوگیری از حواس‌پرتی و تلاش برای حفظ توجه برای طولانی مدت تا پایان کار و رسیدن به هدف است. در تمرکز ذهن فرد تمام محرک‌های محیطی که منجر به حواس‌پرتی می‌شود را سانسور کرده و نهایت توجه ذهن را به طور خاص به یک محرک می‌دهد و تلاش می‌کند این میزان توجه و تمرکز را پایدار حفظ کند و در طول این مدت به دقت به ادراک، تحلیل و پردازش اطلاعات بپردازد.
برای مثال فرض کنید فردی بر حل کردن یک مسئله ریاضی یا خواندن کتاب یا حتی تماشای فیلم تمرکز می‌کند. در چنین شرایطی فرد نهایت توجه خود را معطوف به آن فعالیت کرده است و اگر قادر به حفظ توجه و تمرکز خود باشد کمتر محرکی می‌تواند منجر به حواس‌پرتی او شود. حتما خودتان تجربه کرده‌اید یا در اطرافیان مشاهده کرده‌اید که فردی به شدت در انجام فعالیتی غرق می‌شود و گویا در آن لحظات صدای شما را نمی‌شنود یا حتی تکان خوردن دست شما را در مقابل چشم‌هایش نمی‌بیند.
در تمرکز نیز ممکن است فرد گاهی حواس‌پرت شود و دقت و توجهش از روی کار برداشته شود اما می‌تواند مجدد حواس خود را بر آن فعالیت متمرکز کند؛ اما ممکن است بازگرداندن تمرکز زمان بر باشد و این زمان با توجه به شرایط و ویژگی‌های شخصیتی متفاوت است. عوامل متعددی ممکن است بر توانایی فرد در تمرکز کردن و متمرکز ماندن نقش داشته باشد برای مثال:
- شرایط محیط
- انگیزه و علاقه
- شرایط جسمانی مانند سلامت، بیماری، کمبود خواب و…
- شرایط روانی مانند انواع اختلالات روانی مانند افسردگی، ADHD، استرس و اضطراب و…
- عوامل محرک و حواس‌پرتی
- سن
- جنسیت
- توانایی ذهنی
- و…
- بیشتر بخوانید: تمرکز چیست؟ راه‌های افزایش تمرکز
تفاوت توجه و تمرکز در چیست؟
همان‌طور که در توضیحات بالا ذکر شد، برخلاف تصور بسیاری از افراد توجه و تمرکز با یکدیگر تفاوت دارند و هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. در این بخش چند مورد از تفاوت توجه و تمرکز را بیان خواهیم کرد:
- توجه کوتاه مدت و تمرکز بلند مدت است.
- در توجه محرک‌های محیطی نیز ادراک می‌شوند اما سهم کمتری از توجه دارند. در تمرکز محرک‌های محیطی نادیده گرفته شده و تمام ظرفیت توجه معطوف به یک موضوع خاص می‌شود.
- توجه ممکن است انتخابی یا غیر انتخابی باشد اما تمرکز صرفا انتخابی بوده و با اراده شخصی فرد محقق می‌شود.
- در توجه فرد می‌تواند پس از حواس‌پرت شدن بلافاصله مجدد به موضوع توجه کند اما بازگشت مجدد به تمرکز ممکن است زمان‌بر باشد.
- فرد برای تمرکز بر موضوعی نیاز به توجه به آن دارد و به عبارتی می‌توان گفت توجه، راه انداز تمرکز است اما توجه کردن هیچ پیش نیازی ندارد.
- توجه سطحی و تمرکز عمیق است.
حال دو مثال برای درک بهتر تفاوت توجه و تمرکز بیان خواهم کرد:
در نظر بگیرید در یک کافی شاپ مشغول خواندن یک کتاب هستید:
- توجه انتخابی: شما جذب موضوع و محتوای کتاب شده و با وجود شنیدن صداهای مختلف به متن کتاب توجه می‌کنید و موضوع را پیش می‌برید.
- تمرکز: شما در متن کتاب غرق شده و گویی دیگر صدای اطراف خود را نمی‌شنوید. شما می‌توانید دقایق طولانی را در آن فضا و موقعیت بمانید تا موضوع مورد نظر را به اتمام برسانید.
در نظر بگیرید که شما عکاس یک شرکت هستید:
- توجه تقسیم شده: شما یک عکاس هستید و باید در عین حال که از موضوعات مورد نظر عکاسی می‌کنید به کارآموزان نیز پروسه کار را توضیح داده و همزمان کارهای کامپیوتری تصاویر را نیز انجام دهید.
- تمرکز: شما تنها بر فرایند عکاسی خود متمرکز شده و تمام ظرفیت توجه خود را معطوف به آن می‌کنید تا بتوانید تصاویر بهتر و با کیفیت‌تری ثبت کنید.
- بیشتر بخوانید: جدیدترین روش‌های افزایش تمرکز
فواید توجه و تمرکز در چیست؟
برای درک بهتر فواید توجه و تمرکز تنها لازم است دقایقی به زندگی خود فکر کنید. برخی فواید توجه و تمرکز عبارت‌اند از:
- یادگیری مهارت‌ها و مطالب مختلف
- فکر کردن
- سازمان‌دهی افکار
- آگاهی از احساسات
- لذت بردن از انجام امور مختلف
- کاهش احتمال خطا و اشتباه
- بالا بردن کیفیت امور
- صرفه‌جویی در زمان و هزینه
- آگاهی از خطرات و تلاش برای امنیت
- حل مسئله
- مدیریت زمان و برنامه ریزی
- کمک به سلامت جسم و روان
- دستیابی به اهداف مختلف در کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت
- بهبود ارتباطات
- و…
- بیشتر بخوانید: اهمیت تمرکز در زندگی چیست؟
- بیشتر بخوانید: حل مشکل عدم تمرکز در کودکان با راهکارهای بسیار ساده
- بیشتر بخوانید: تاثیر موسیقی بر تمرکز هنگام کار و مطالعه چیست؟
راهکارهای تقویت قدرت توجه و تمرکز چیست؟
راهکارهای متعددی برای افزایش قدرت توجه و تمرکز وجود دارد و شما می‌توانید با در نظر گرفتن علایق، شخصیت و شرایط زندگی خود از میان آن‌ها انتخاب کنید. در نظر داشته باشید که هر فعالیتی که نیاز به توجه و تمرکز داشته باشد، خود تمرینی برای افزایش قدرت توجه و تمرکز است و شما تنها باید در حین انجام آن کار به نکات مختلفی مانند آغاز تمرکز، عواملی که منجر به حواس‌پرتی می‌شود، بازگشت به تمرکز یا توجه، سختی‌هایی که در مسیر به وجود می‌آید، انگیزه‌ها و … توجه کنید تا بتوانید با اصلاح نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت، توانایی خود را افزایش دهید. برخی راهکارهای افزایش توجه و تمرکز عبارت‌اند از:
1_ ذهن آگاهی
ذهن آگاهی یعنی کنار گذاشتن فکر کردن به گذشته و آینده و زندگی کردن در زمان حال؛ یعنی شما باید به تک تک تجربیات اینجا و اکنون خود توجه کرده و با متمرکز شدن بر آن‌ها نهایت استفاده را ببرید. به طور کلی می‌توان گفت ذهن آگاهی همان چیزی است که شما برای تقویت قدرت توجه و تمرکز خود نیاز دارید پس در نظر داشته باشید که هنگام انجام تمام تمرینات خود باید ذهن آگاه باشید و تمام ظرفیت حواس پنج‌گانه و توانایی‌های ذهنی خود مانند تفکر، تجزیه تحلیل و ادراک را به تمرین اختصاص دهید.
- بیشتر بخوانید: ذهن آگاهی به زبان ساده
- بیشتر بخوانید: تکنیک ها و تمرین های ذهن آگاهی
2_ مدیتیشن
مدیتیشن شامل تمرینات متعددی است که برای ذهن آگاه شدن انجام می‌شود و انواع بسیار زیادی دارد که شما می‌توانید در هر زمان و مکانی تمرین متناسب با شرایط، نیاز و اهداف خود را پیدا کنید.
تمرینات مدیتیشن ممکن است به صورت هدایت‌شده توسط یک مربی و متخصص این حوزه پیش رود که در این صورت فرد باید به دستورالعمل‌های بیان شده توسط مربی توجه کند و بر روی انجام صحیح آن‌ها متمرکز شود یا ممکن است به صورت هدایت نشده و از طریق تجربیات و معلومات سابق فرد پیش رود که در این صورت فرد باید نهایت تمرکز خود را بر تمرین بگذارد تا دستورالعمل‌ها را دقیق و به درستی به یاد آورده و به شکل اصولی انجام دهد.
برای استفاده از مدیتیشن به عنوان تمرینی در جهت تقویت توجه و تمرکز می‌توانید با دانلود اپلیکیشن مدیتیشن آرامیا در هر لحظه و هر مکانی از انواع مقالات، تمرینات و ویس‌های آموزشی مدیتیشن و تمرینات تنفس بهره‌مند شوید.
- بیشتر بخوانید: مدیتیشن چیست؟
- بیشتر بخوانید: فواید مدیتیشن
- بیشتر بخوانید: مدیتیشن هدایت شده چیست؟
3_ برقراری تعادل
ذهن شلوغ و خسته توانایی توجه کردن و متمرکز شدن بر امور مختلف را ندارد و تمایل دارد با کوچک‌ترین عامل محرک حواس‌پرت شود. پس برای تقویت قدرت توجه و تمرکز خود سعی کنید میان کار و استراحت، زمان استراحت مناسبی را اختصاص دهید تا ذهن فرصت لازم برای بازیابی را پیدا کرده و با انرژی، توجه و تمرکز بیشتری بتواند به انجام امور مختلف بازگردد.
4_ برنامه ریزی
سعی کنید همواره برای زندگی روزمره خود برنامه ریزی صحیح و منطقی داشته باشید؛ برنامه‌ای که قابل اجرا باشد و تمام شرایط و ظرفیت‌های زندگی شما را در نظر گرفته باشد. زمانی که شما برای انجام امور مختلف زندگی خود برنامه داشته باشید دیگر دچار بحران کمبود زمان نشده و ذهنتان درگیر نگرانی برای رسیدگی به امور نمی‌شود به همین دلیل راحت‌تر می‌توانید به امور مختلف توجه کرده و بر آن‌ها متمرکز شوید.
- بیشتر بخوانید: تکنیک تمرکز پومودورو چیست و چگونه کار می‌کند؟
- بیشتر بخوانید: تمرکز روی یک کار یا چند کار به صورت همزمان بهتر است؟
5_ کارهای ریز و درشت
سعی کنید تمام امور زندگی خود را فارغ از کوچک یا بزرگ، کم اهمیت یا با اهمیت بودن را با توجه کردن و متمرکز شدن بر آن‌ها انجام دهید. تلاش کنید تا عوامل محرک اضافه را نادیده گرفته و در امور مختلف غرق شوید برای مثال:
غذا خوردن: سعی کنید تمام حواس و افکار خود را معطوف به غذای خود کنید. به بافت، مزه، بو، صدا و افکار و خاطراتی که تداعی می‌کند توجه کرده و سعی کنید لحظاتی عوامل مختلف را نادیده گرفته و صرفا بر خوردن آن خوراکی متمرکز شوید.
موسیقی: در ماشین یا مهمانی که موسیقی پخش می‌شود سعی کنید با وجود محرکات مختلف اغلب ظرفیت توجه خود را معطوف به موسیقی کرده و به آن توجه کنید. حال تلاش کنید که توجه خود را پایدار کرده و به تدریج محرک‌های محیطی را نادیده گرفته و صرفا بر متن، ریتم و صدای خواننده تمرکز کنید.
راه رفتن: سعی کنید هنگام پیاده روی در خیابان ابتدا در کنار تمام عوامل دیگر به راه رفتن خود توجه کنید و سپس محرکات دیگر را نادیده گرفته و به حرکات پا، احساس لمس زمین، صدای ایجاد شده و… متمرکز شوید.
و موارد دیگری مانند:
- مسواک زدن
- رانندگی کردن
- کتاب خواندن
- تماشای فیلم
- نظافت منزل
و هزاران فعالیت دیگری که ما انسان‌ها همه روزه مشغول انجام آن‌ها هستیم اما دقت و تمرکزی در آن نیست و حال می‌توانیم از این فعالیت‌ها نیز در جهت رسیدن به هدف تقویت توجه و تمرکز استفاده کنیم.
کلام آخر
حال که تفاوت توجه و تمرکز را درک کرده و با فواید آن‌ها آشنا شدیم زمان آن رسیده است که با ایجاد تغییری کوچک در سبک زندگی خود میزان توجه و تمرکز را در زندگی خود بیشتر کرده و لذت بیشتری از زندگی ببریم.
منابع
